به نام خدا

در رواق رمضان – مقاله ای از محمدعلی طاهری – از آغاز حضور انسان متفکر در زمین، این دو پرسش مهم ذهن او را به خود مشغول کرد که «من کیستم؟» و «خالق کیست؟»

 سپس، آنچه که در ادامه به اقتضای این دو پرسش مطرح شد، سؤالاتی از این قبیل بود که ««از کجا آمده­ام؟»، «چرا آمده­ام؟»، «به کجا می­خواهم بروم؟»، فلسفه خلقت چیست؟ و… اما توجه به خالق در رأس این جستجو و کنجکاوی قرار گرفت؛ زیرا یکی از نیازهای درونی انسان متفکر، میل طبیعی و فطری به خدا جویی و پرستش او بود.

در قدم بعدی در رابطه با نیاز باطنی انسان به پرستش که در زمان های دور به علت فعال تر بودن خود فطرتی انسان ها، زمان­ها و مکان­هایی خاص را به خود اختصاص داد و به این ترتیب، آتشکده ­ها برای آتش­ پرستی (در ابتدا پس از کشف آتش، برای حفظ آن و جلوگیری از خاموش شدنش که تجمعات کوچک انسانها در آن روزگار ها به شدت به آن وابسته بودند و در صورت خاموش شدن، برافروختن مجدد آن برایشان بسیار دشوار بوده است. بنابراین مجبور بودند کسانی را بگمارند که مدام به این آتشکده ها هیزم رسانیده و از آن مراقبت کنند که خاموش نشود. این موضوع و این نیاز به تدریج برای آتش تقدس ایجاد نمود و زندگی انسان ها در آن زمان، بسیار تحت تاثیر این موهیت الهی قرار گرفت تا جاییکه بعدها به غلط مورد پرستش قرار گرفت، همچنین بواسطه اینکه توسط رعد و برق از آسمان بر زمین نازل شده بود و برای انسان حالت اعجاب انگیری داشت و…) و معابد برای عبادت خدایانی که هر یک کاری از کارهای مختلف عالم را اداره میکردند از رزق و روزی رسانی تا خدای جنگ و…، بنا گذاشته شد. همچنین، پرستش خورشید و ماه و… در روزهایی مشخص، باعث شد که این ایام هفته به اسامی، Sunday، Monday و… (روز خورشید ، روز ماه و…) نامگذاری شود (همچنین به علت عجیب و غریب بودن آنها و حرکتشان در آسمان).

به تدریج و در میان برخی اقوام، در چنین روزهایی که روز خدا شناخته می­شدند، انجام هرگونه کار و فعالیتی که امری معنوی به شمار نمی­ رفت، ممنوع (حرام) شد. به نحوی که در عهد عتیق، این دیدگاه به عنوان حکمی شرعی رسمیت یافت و به طور کلی، با هدایت ادیان، برای کلیمی­ها روز شنبه، برای مسیحیان روز یکشنبه و برای مسلمانان روز جمعه تقدس پیدا کرد و با اندک تفاوتی به انجام امور معنوی اختصاص یافت؛ ضمن این که برخی ماه­ ها (به همین معنا) ماه حرام اعلام شد.

علاوه بر این، در تمدن­های قدیم، برای هر یک از آیین ­های مذهبی، ایام مشخصی از سال برگزیده شد که برخی از آن­ها، با گذشت زمان، به فرهنگی ملی بدل گردید. از آن جمله می­توان به ایام نوروز در ایران باستان اشاره کرد که به عنوان مراسمی برای آشتی با طبیعت بنا گذاشته شد. به هر حال، در طول تاریخ، به مدد بصیرت بشری و هدایت الهی، مراسم و مناسک های خاصی در هر قومی پدید آمد که به نوبه خود، از نظر معنوی منشأ اثر بود. به این ترتیب، همگی از مراسمی چون جشن سده و جشن مهرگان گرفته تا چهل روز ­روزه در عهد عتیق (موسوم به چله و چله نشینی که بعدها در بین طرفداران عبادت خیلی مرسوم و رایج شد)، با هدف ایجاد فرصت و زمینه­ای برای خودسازی انجام گرفت و به این زمانهای خاص خود، تقدس و احترام بخشیدند و  به آن ها توجه کردند.

 بر اساس موارد ذکر شده، بشر در طول تاریخ به این نکته واقف بوده که نباید همه وقت خود را به انجام امور روزمره و تلاش برای امرار معاش بگذراند و خویشتن را از فیوض معنوی بی­ بهره بگذارد. به خصوص، ریشه ­یابی هر یک از مراسم آیینی در ادیان الهی گواهی بر این است که اساس آن، کسب معرفت و تحولی سازنده بوده که به غلط در پاره ای از مواقع مبنا و پایه چنین مراسم و مناسکی را جلب رضایت خداوند معرفی کرده اند بطوریکه انگار خداوند نیازمند پرستش بندگان خود می باشد. در حالیکه، همواره انسان در خود احساس نیاز درونی به خداوند را داشته و ناخودآگاه به او پناه می برد. از این دیدگاه های اشتباه، موفقیت انسان در پیمودن مسیر کمال (قرب الهی)، به منزله خشنودی خداوند و ناکامی وی از این رشد و تعالی به مثابه ناخشنودی اوست. در حالیکه، آداب و عبادات معنوی، صرفا راهی برای خودشناسی است که برای انسان مفید واقع می­شود و صرف ­نظر کردن از انجام آن یا به فراموشی سپردن اصل آن (فقط رعایت صورت ظاهری­ش)، چیزی جز خسران در بر ندارد.

یکی از زمان­های مقدسی که در همه ادیان الهی از جمله در دین اسلام برای خودسازی اختصاص یافت و برپایی روزه در آن مقرر شد تا انسان بتواند از طریق آن به فیوض الهی دست یابد، ایام روزه داری است که در دین اسلام ماه مبارک رمضان می باشد. روزه­ داری از عهد عتیق نیز به مدت چهل روز رواج داشته است. نکته مهم­ در این مورد این است که برکت ماه مبارک رمضان، نه صرفا در نخوردن و نیاشامیدن، بلکه در تحقق «رمضان» است. «رمضان» در درجه اول، وضعیتی خاص است؛ نه زمانی خاص. در ادبیات عرب، رمضان، تابش نور شدید خورشید است و اگر چه احتمالا دلیل نامگذاری این ماه در سرزمین عربستان، مصادف بودن آن با اوج تابش و گرمای خورشید بوده، اما می­توان گفت که «رمضان»، تابش نور شدید فیض الهی در این ماه پر برکت است.

نکته جالب توجه این است که افزایش توجهات معنوی در یک جامعه (که می­تواند در زمانهای تعیین ­شده­ ای رخ دهد) منشأ تأثیری همگانی است. به این معنا که اگر در یک جامعه توجه تعدادی از افراد، به خدا و معرفت پژوهی معطوف شوند، دیگران نیز زمینه مساعدتری برای این رشد معنوی خواهند یافت (بر اساس روح جمعی جامعه).

می­توان گفت همان­طور که در فصل حراج، موقعیت مناسبی برای خرید فراهم است و خرید، مبارک قلمداد می­شود، در ماه رمضان نیز که به خودی خود، تفاوتی با ماه ­های دیگر ندارد، فضای همخوانی از خیر و نیکی و طلب قرب حق ایجاد می­شود که بر اساس «یدالله مع الجماعه» موجب گسترش فیض الهی می­گردد و ایجاد برکت می­کند. از این نظر، این ماه ضیافت خدا برای عده ­ای که تشنه کمال هستند، مفید خواهد بود که بر سفره معرفت الهی بنشینند و از آن اطعام معنوی نموده و باطن خود را از مائده های آسمانی تغذیه نموده و ایامی چند تا حد امکان از اسارت جسم دوری کنند. مسلما چنین ایامی برای عده ­ای که از این فرصت استثنایی برخوردار نمی­شوند، برکتی نداشته، حتی گاهی زجرآور نیز به نظر خواهد رسید.

در پیشگاه خداوند منان که مقید به قید زمان و مکان نیست، هیچ دو مکان و هیچ دو زمانی تفاوت ندارد و این عملکرد انسان است که زمانی یا مکانی را دارای فضیلت می­کند. مکانی که به عبادت تعلق می­گیرد، از نظر عرفانی تبدیل به میکده ای می­شود تا در آن، می عشق و آگاهی از خُم معرفت الهی توزیع ­گردد و زمانی که تحت تأثیر روح جمعی معنویت  قرار می­گیرد، ویژگی و اثرات معنوی خاصی می­یابد. اما برای بهره­ مندی از چنین زمان­ها و مکان­هایی خواست هر فرد تعیین­ کننده است.

***

یکی از عوامل زمینه ­ساز تحول و خودسازی، روزه است. این روزه و امساک و خودداری میتواند همچنین شامل روزه چشم، روزه زبان، روزه اندیشه و… انسان را به ترک عادات مربوط به چشم، زبان، اندیشه و… سوق دهد. از این دیدگاه، روزه در راستای ترک عادات، نقش مهمی ایفا می­کند. از این نظر، روزه برنامه ­ای برای بهبودبخشی به ابعاد بینشی انسان است که رنگ تعلق را از او می­گیرد تا به سمت بی­رنگی رود و علاوه بر این وجه درونی و معرفتی، با ترک عادات ظاهری مانند عادت خوردن و آشامیدن (که ۱۱ ماه از الگوی زمانی ثابتی تبعیت می­کند)، کمک می­کند که چیدمان نرم­ افزارهای وجود انسان بِه گزینی و اصلاح شود. با توجه به عادت­پذیر بودن انسان، اکثر قریب به اتفاق مردم، به نوعی معتاد به شمار می­روند و نیازمند تنظیم الگوی نرم­ افزاری اندیشه و رفتار خود هستند. به این لحاظ می­توان گفت که ماه رمضان، دوره ترک اعتیاد است.

زیان ناشی از عادت را در دو جنبه می­توان شناسایی کرد. یکی این موضوع که عادت به امور صواب (آنچه در جهت کمال است) ارزش و اثر پرداختن به این امور را کاهش می­دهد و به طور کلی، انسان را دچار تعلق خاطر نسبت به خود این امور کرده، از نگاه به معبود باز می­دارد و دیگر این که عادت به هر چیز، نرم­ افزارهای وجود انسان را دچار چرخه اطلاعاتی معیوبی می­کند که ذهن او را در این چرخه معیوب قفل نموده، همه انرژی های درونی را معطوف به آن میکند و از امور مهم تر باز می دارد که در نتیجه مورد صدمات جبران ناپذیری قرار خواهد گرفت.

از طرفی دیگر، انسان مانند ضحاک مار دوش است که مارهای روی دوش او، همان ذهن و روان هستند. اگر خوراک مورد نظر این دو مار فراهم و طبق عادت مورد نظرشان تأمین نشود، او را مورد آزار درونی قرار می­دهند. روزه باعث شکسته شدن همه این برنامه­ های شرطی (اگر این، آنگاه آن) ذهنی و روانی و جسمی میشود. یعنی از تداوم عادت و ایجاد این چرخه اطلاعاتی معیوب، ممانعت به عمل می­آورد. وجود چنین چرخه معیوبی، بین کالبدهای در هم پیچیده وی منافذی ایجاد خواهد کرد و این منافذ، محلهایی برای نفوذ موجودات غیر ارگانیک خواهند شد.

یکی دیگر از فواید روزه، مربوط به آثار اجتماعی آن است. از آنجا که روزه، زکات بدن محسوب می­شود و زکات، نوعی مراوده با هستی بوده، بر اساس آن، لازم است در ازاء هر چه از هستی گرفته می­شود، بخشی از آن یا چیزی که به آن مربوط می­شود به هستی باز گردانیده شود. بنابراین، زکات به اندیشه، مال، بلوغ فکری و هر آنچه به ما بخشیده شده، تعلق می­گیرد. در این رابطه، زکات بدن، زکات سلامتی، زکات هوش و استعداد، زکات مال و ثروت و… این است که در ازاء رفع نیاز غذایی خود در طول یک سال، با صرفه جویی در مصرف یک وعده غذا در خلال این یک ماه (یعنی سی وعده غذا) به نیازمندان اختصاص یابد. ضمن اینکه با این ترک عادت، سلامتی او نیز که بر اثر پرخوری معمول و رایج به خطر افتاده، تامین شود.

بنابراین، برای کسی که در مدت ۱۱ ماه نگاهی به اجتماع نداشته، ایام روزه داری فرصتی است تا به جامعه خود (که نسبت به آن بدهکار است) توجه کند و بخش صرفه جویی شده از روزی خود را به آن بازگرداند. با رعایت این جنبه اجتماعی روزه، بخشی از حق معلوم فقرا از دارایی اغنیاء به آنها بازگردانیده می شود. در قدیم که جوامع انسانی در روستاها یا شهرهای کوچک مستقر بودند، همه افراد با یکدیگر نوعی تعامل داشتند و به فقرا و گرسنگان رسیدگی بیشتری می­شد. این تعامل، در جامعه ایجاد تعادل کرده، آن را از حسرت­ زدگی مصون نگاه   می­داشت. حسرت ­زدگی در جامعه بر همه افراد آن بصورت منفی اثرگذار است و انعکاس آن در روح جمعی، اغنیا را نیز از احساس خوشبختی محروم می­کند. در نتیجه، ارزش جامعه­ شناختی و روان­شناختی روزه قابل انکار نیست.

از این گذشته، تعالیم دینی مانند این که دروغ بستن به خدا، موجب ابطال روزه می­شود، از جمله درس­های بزرگی است که رعایت آنها روزه ­داری را به نتایج معرفتی قابل توجهی می­رساند. در این رابطه، اگر معنای «الله» را بدانیم و دریابیم که هر جزئی از اجزای هستی، اسمی از اسمای «الله» است؛ آن وقت معلوم می شود که هتک حرمت به هر یک از اجزای هستی و عدم رعایت تقدس آن هم می تواند به نوعی دروغ بستن به خدا محسوب شود. در صورتی که بینش انسان بر اساس این باور تنظیم شود و روزه­ داری او در این ماه به نخوردن و نیاشامیدن محدود نگردد، مسیر زندگی او در جهت مطلوبی قرار می­گیرد و گر نه، برای او رمضان نیز تفاوتی با ماه­های دیگر سال نخواهد داشت.

  با آرزوی توفیق الهی در این ماه مبارک: محمد علی طاهری