به نام خدا

با سلام و نثار دعای خیر

بدینوسیله میلاد با سعادت پیامبر اکرم اسلام(ص) را به همه مسلمانان جهان و همچنین به آنها که با «فلسفه دین» آشنا هستند و مسیر تکامل فکری انسان و یافته‌های او را بخوبی درک میکنند، آنها که به علم شهودی (دنیای جرقه‌های ذهنی و الهام و…)  باور دارند را تبریک عرض میکنم. میلاد او را که در حوزه چنین علمی، نقشی اساسی ایفا نموده است

به آنها که می دانند تنها علم حصولی و فلسفه پاسخگوی همه سوالات ابدی بشر نیستند (سوالاتی مانند: من کیستم؟، از کجا آمده ام؟، به کجا خواهم رفت؟ هدف از آمدنم چه بوده است؟ و…؟). زیرا که علم صرفنظر از این که مطلقاً قادر به ورود به چنین موضوعات و پاسخگویی به چنین سوالاتی نیست، روز به روز هم با سوالات بی پاسخ بیشتری بصورت تصاعدی مواجه میشود و به سوی دوران «بحران سوال» پیش می رود و فلسفه هم که متکی به عقل ماست نیز به علت محدودیت عقل و دانایی بشر و عدم دسترسی به معلومات لازم برای پاسخگویی به این دسته از سوالات، هرگز نمیتواند جوابی برای این گونه سوالات داشته باشد.

در این مورد  و چنین حوزه‌ای که از دیرباز علم شهودی را عرضه نموده و چنین حوزه‌ای که در کنار علم و فلسفه، دین نامیده شده (صرف نظر از نوع و اسم گذاری‌های اختصاصی مانند، اسلام، یهودیت، مسیحیت و…) و از دل آن مذهب و عرفان بیرون آمده است؛ بدون شک بدون دین، انسان  با خلاء معرفتی و فقدان علم شهودی مواجه خواهد شد. به طوری که هیچ چیزی نمیتواند این فقدان را جبران کند (همچنان که در تجارب تاریخی، پس از فروپاشی شوروی سابق، چنین خلایی مشهود بوده و معلوم شد که همه پایگاه‌های اخلاقی جامعه نابود شده و ضرر و زیان‌های جبران ناپذیری به پیکر جامعه وارد شده است و جدایی کامل و مطلق دین از سیاست هم از هیچ نظر کمکی به انسان نکرده بود. آنچه را که به زعم علم گرایان تصور میشد عامل بدبختی انسان، دین بوده است. در حالیکه باید گفت خود شکن، آینه شکستن خطاست. علم گرایی مطلق هم تجربه شده است و خوشبختانه همه امتحان پس داده‌اند، علم و تفکر ماتریالیستی محض هم امتحان پس داده است!!!). هرچند که همواره در طول تاریخ، مذهب بازیچه دست قدرت‌ها و استفاده ابزاری از آن از سویی و سرکوب عرفان از سوی دیگر بوده و در دربار همه شاهان و سلاطین طول تاریخ و در کنار همه قدرتمداران، همواره مقامات مذهبی تشریفاتی حضور داشته‌اند تا راه را برای مقدس نمایی آنها و ضل الله (سایه خدا) بودن شاهان از یکطرف و کمک به سرکوب مردم با استفاده از ابزار دینی و صدور فتواها، دستور قتل عرفا و… را از طرف دیگر در جهت تثبیت هر چه بیشتر این قدرتها را به عمل بیاورند. در مواردی هم که در طول تاریخ متاسفانه قدرت مستقیما در دست مقامات مذهبی افتاده است نیز منجر به فجایعی در تاریخ جهان شده است که دوران قرون وسطی و نظام کنونی از سرآمدترین آنها بوده است که بی شک تاریخ هرگز این خاطرات دردناک را فراموش نخواهد کرد.

در اینجا با توجه به مذهب زدگی شدید ناشی از سیاست بازی های جاطلبانه و قدرتمداری شیفتگان دنیا که برای رسیدن به اهداف خود این بار دین را وسیله و ابزار دست خود قرار داده اند و باعث شده اند تا مردم به طور کلی تمایل به جدایی از معنویت گرایی و معرفت پژوهی پیدا نموده و تحت تاثیر این باور و تصور غلط قرار بگیرند که حذف دین از زندگی مردم و جایگزینی علم و تکنولوژی به جای آن، انسان را به خوشبختی خواهد رسانید. در این مورد گذری به موضوعی را که از ده‌های قبل مورد بحث و بررسی بوده و در کتاب انسان و معرفت نیز که در سال 1385 به چاپ رسیده، جهت یادآوری و مطالعه مجدد در اینجا مجدداً به آن اشاره میشود:

تجربه علم و سؤال

آن چه را که انسان از شناخت، فهم و درک دارد، محصول یک مثلث است که تجربه علم و سؤال سه رأس این مثلث (شکل ۳۲) را تشکیل میدهند.

در ابتدای مسیر انسان کدام یک از این سه،  قبل از دیگری وجود داشته و مورد استفاده و بهره برداری انسان قرار گرفته است؟

ممکن است فوری پاسخ دهیم که تجربه، اولین چیزی بوده که انسان در ابتدا با آن برخورد کرده و آن را شناخته است. این درست است که ما بدون شک همواره با کسب تجربه مواجه بوده‌ایم اما برای این که یک تجربه منجر به دانش و معلوماتی شود، انسان باید مجهز به یک سیستم پردازشگر باشد تا بتواند با تجارب کسب شده، بازی‌های فکری لازم را انجام داده و سرانجام آن را به نتیجه مشخصی برساند که بتوان نام «تجربه» را روی آن گذارد. این سیستم پردازشگر خود نیاز به «علم» دارد و بدون علم هیچ سیستم پردازشگری نمی تواند تجربه‌ای را ثبت و ضبط کند.

پس نتیجه می گیریم که برای بهره برداری ازتجارب، باید «علم» وجود داشته باشد؛ اما برای این که علم به وجود بیاید باید قبل از آن، مجهولاتی برای انسان وجود داشته باشند که با پاسخ به آنها علم و دانشی ایجاد شده باشد و بدون برخورد با «سؤال»، «علم» هم نمی تواند به وجود آمده باشد. پس باید انسان قبل از رسیدن به «علم» با سؤالاتی برخورد کرده تا با پاسخ به آنها، علم به وجود بیاید در واقع بدون برخورد با «سؤال»، جوابی هم وجود ندارد که بخواهد تبدیل به «علم» شود.

پس بدون «سؤال» هم علم نمیتواند وجود داشته باشد. اما پاسخ به «سؤال» خود نیاز به وجود «علم» دارد و تا «علم» نداشته باشیم، نمی توانیم به «سؤال» پاسخ بدهیم.

از طرف دیگر، تا انسان با چیزی برخورد نکند، سؤالی نیز برای او مطرح نمی شود و این برخورد با وقایع است که او را به فکرهایی وا میدارد که باعث طرح سؤال می شود؛ خلاصه تا «تجربه» کردن، اتفاق نیافتد سؤالی نیز پیش نمی آید.

با این حساب و با توجه به موضوع ، به یک پارادوکس برمی خوریم؛ به طوری که نمیتوان گفت کدام یک از سه رأس مثلث مورد بحث زودتر به وجود آمده است. تنها چیزی که در پاسخ میتوان گفت، این است که در واقع انسان موجود منحصر به فردی بوده است که با قابلیتهای خاص خود، از همان ابتدا به موازات یکدیگر دسترسی به هر سه رأس مثلث را به طور هم زمان آغاز کرده و هم چنان به موازات یکدیگر آنها را ارتقاء داده است. این در واقع منحصر به فرد بودن انسان را از دل بینهایت مخلوقات روی زمین نشان می دهد.

در این رابطه کار آنها که مدعی هستند انسان دارای أراده ازاد نیست بسیار مشکل تر است که نشان بدهند و ثابت کنند که چگونه این پروسه مشکل و پیچیده بدون وجود أراده آزاد انسان پیش رفته و خود بخود سرانجام یافته بطوریکه منجر به ایجاد اطلاعات، علم و تجربه شده است؟

علم و پاسخ به معمای خلقت

حال سؤال دیگری مطرح می کنیم؛ آیا دنیای علم میتواند جواب معمای خلقت را به ما عرضه کند؟

برای پاسخ به این سؤال نموداری ترسیم میکنیم که محور افقی زمان و محور عمودی تعداد سؤالات بشر را در آن مورد بررسی قرار میدهیم.

نمودار فوق به ما نشان می دهد که انسان در ابتدای حرکت خود، چند سؤال بیشتر نداشته و به تدریج هر چقدر جلوتر آمده است، سؤالات او بیشتر شده و پاسخگویی به این سوالات به تدریج تبدیل به شاخه‌های علمی متعدد شده و آن شاخه‌ها نیز دوباره منجر به طرح سؤالات جدید دیگری شده‌اند و با مرور زمان تعداد سؤالات و تعداد شاخه‌های علمی افزایش پیدا کرده است.

در چند دهۀ اخیر تعداد سؤالات مطرح شده از تعداد سؤالات کل تاریخ بشر، بیشتر بوده است و در حال حاضر وضعیت به گونه‌ای است که هنوز انسان به یک سؤال پاسخ نداده، صدها سؤال دیگر توسط شاخه‌های علمی جدید مطرح می شوند. با این روند، به زودی انسان به مرزی خواهد رسید که آن را مرز «بحران سؤال» نامگذاری می کنیم. در این مرز بحرانی، نسبت تعداد سؤالات جدید مطرح شده به پاسخ‌های داده شده روز به روز بیشتر شده و به سمت بینهایت میل میکند؛ به عبارتی

در این مرز برای همیشه انسان خواهد فهمید که علم هرگز قادر نخواهد بود وضعیتی پیش بیاورد که روزی انسان بگوید: به جواب همۀ سؤالاتم رسیدم.» این موضوع را همۀ عرفای ایران فهمیده بودند و با وجودی که همگی آنها از علمای زمان خود نیز بوده‌اند، ولی از علم برای پاسخگویی به سوالات و حل معمای خلقت، ابراز ناامیدی کرده‌اند و به این نکته پی برده بودند که علم نمی تواند پاسخ معمای هستی را به آنها بدهد‌.

حدیث مطرب و می گوی و راز دهر کمتر جو       
که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را (حافظ)

یا جناب مولانا در این مورد می سراید:

خرده کاریهای علم هندسه               
یا نجوم و علم طب و فلسفه

که تعلق با همین دنیاستش             
ره به هفتم آسمان بر نیستش

سهراب سپهری ما را به اردو زدن پشت حصار دانایی دعوت می کند، زیرا به خوبی پی برده بود که دانایی ما، راه به جایی نمی برد و راز گل سرخ را با این عقل و دانایی محدود ما نمی توان شناسایی کرد:

کار ما نیست شناسایی راز گل سرخ

کار ما شاید این است که در افسون گل سرخ شناور باشیم؛

کار ما شاید این است که پی نیلوفر و قرن پی آواز حقیقت بدویم؛ پشت دانایی اردو بزنیم

از آنجا که دانش بیشتر یعنی سؤال بیشتر، زیرا علم از سؤال است و سؤال از علم(در این رابطه مفصل بحث شد که آیا ابتدا سوال بوده و یا ابتدا علم)؛ از اینرو، بوعلی سینا به واسطه علم گسترده خود، به دنیایی ازسؤال بر می خورد و از این رو به این نکته پی میبرد که هنوز چیزی نمی داند و در واقع متوجه نادانی خود(نسبت به گستره دانش) می شود:

تا بدانجا رسید دانش من               
که بدانم که همی نادانم

و یا:

دل گر چه در این بادیه بسیار شتافت         
یک موی ندانست، بسی موی شکافت
  

گرچه ز دلم هزار خورشید بتافت             
آخر به کمال ذره ای راه نیافت (ابوسعید ابوالخیر)

حافظ نیز چنین می سراید:

طاق و رواق مدرسه و قال و قیل علم       
در راه جام و ساقی مه رو نهاده‌ایم

و یا:

دفتر دانش ما جمله بشویید به می       
که فلک دیدم و در قصد دل دانا بود

بنابراین، علم با وجود روشنگری‌های بسیار خود هرگز نخواهد توانست به حل معمای خلقت نایل شود و هر روز نسبت نادانسته های انسان به دانسته های او بیشتر و بیشتر خواهد شد.

از اینها گذشته با رسیدن به دوران «برده‌داری مدرن»(تا پنج سال آینده) که از دهه‌های قبل در مورد آن صحبت کرده‌ام، جایی که انسان به ناگاه می فهمد که همه چیز خود را ازدست داده و تبدیل به موجود بی هویتی شده که فقط با یک شماره و یک اینترنشنال کد شناسایی میشود و ارزشی بیش از یک شماره ندارد و یگانگی او در این کیهان و شان و منزلتش به کلی از بین رفته و… در آنجا خواهد فهمید که چه داشته گرانبهایی را از دست داده که برگشت به آن تنها راه نجاتش خواهد بود. حوزه‌ای به نام «معنویت گرایی و معرفت پژوهی». جایی که در آن انسان تازه به «فلسفه دین» پی خواهد برد. روزی که همه تلاش‌های خود را معطوف برای از بین بردن همه مظاهر تکنولوژی به کار خواهد گرفت تا خود را از شر آن نجات بدهد و…

بنابراین اجازه ندهیم که دین ابزاری نظام های سیاسی که در طول تاریخ بارها تکرار شده ما را از حقیقت معرفت پرایی و معنویت گرایی منزجر ساخته و ما را از آن دور کند زیرا بدون معنویت بشر صرفا تبدیل به یک موجود پوچ و توخالی خواهد شد.

همچنین: ولادت حضرت امام جعفر صادق(ع)، موسس مذهب جعفری را نیز به همه شیعیان تبریک میگویم.

بنیانگذار مکتب «عرفان کیهانی حلقه» و بنیانگذار «سازمان صلح طاهری»: محمد علی طاهری
تورنتو:10/سپتامبر/2025 میلادی مصادف با  19/شهریور/1404 خورشیدی